بررسی مسائل شرعی

بسم الله الرحمن الرحیم

معنی حصر در آیه شریفه  و اتموا الحج ...

در آیه شریفه زیر در اول آیه لفظ احصرتم  به کار رفته است و در وسط آیه لفظ مریضا به کار رفته است و این شبهه را ایجاد کرده است که چرا دو حکم متفاوت برای مریض بیان شده است.

لذا باید آیه بررسی شود که احصرتم در آول آیه به چه معنی است و چگونه با حکم مریض در وسط ایه شریفه جمع می شود.

وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لاَ تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاَثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذٰلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ .[1]

در این ایه شریفه لفظ احصرتم با الف به کار رفته است و به نظر اهل لغت به معنی منع به واسطه مرض است در حالی که اولا شان نزول آیه شریفه بنا بر مشهور در مورد جنگ حدیبیه است که ربطی به مرض ندارد[2] و ثانیا در وسط آیه وظیفه مریض مستقلا ذکر شده است که اشعار دارد مراد از احصر در اول ایه مریض نبوده است.

ولی از طرفی در ایه شریفه  وظیفه محصور به هر معنی که مراد بوده باشد طبق نظر مشهور ؛ همان وظیفه مریض است. چون حلق را موکول به رسیدن قربانی به محل خاص نموده است در حالی که وظیفه مصدود قربانی طبق نظر مشهور در محل صد است. که با این بیان معنی و حکم آیه شریفه با شان نزول آن سازگاری ندارد. و این بعید است

به نظر می رسد آیه شریفه در واقع سه آیه است یا به عبارت بهتر در سه مرحله نازل شده است .

قسمت اول : وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لاَ تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ. که شان نزول آن در مورد مردی است که در مدینه از حضرت سوال کرد و حضرت پاسخ را موکول به بعد فرمودند و این آیه نازل شد[3] و حضرت آیه را برای او تلاوت نمودند .

 بلی از جابر نقل شده : احصرنا مع رسول الله صلى الله عليه و آله بالحديبية، فنحرنا البدنة عن سبعة و البقرة عن سبعة.[4]

ولی این هم ثابت نمی کند که آیه در جریان صلح حدیبیه نازل شده است. و یا اگر نازل شده باشد احصر به معنی مصدود باشد بلکه نهایت اعم بودن معنی حصر را می رساند که بعید نیست.مضافا بر اینکه در ایات دیگر لفظ احصروا به معنی مطلق ضیق نه مرض به کار رفته است . مثل لِلْفُقَرَاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لاَ يَسْتَطِيعُونَ ضَرْباً فِي الْأَرْضِ بقره 273

بنا بر این قسمت اول آیه وظیفه کلی کسی که نمی تواند اعمال حج را انجام دهد بیان شده است  و فرقی نمی کند که مریض باشد یا مانع دیگری برای او پیش آمده باشد .

 به عبارت دیگر در قسمت اول آیه می فرماید حج و عمره ای را که شروع کرده اید تمام کنید و اگر به هر علتی نتوانستید تمام کنید باید یک قربانی به محل آن ( مکه ) بفرستید و بعد از آنکه قربانی انجام شد حلق کنید تا از احرام خارج شوید.

قسمت دوم : فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ .

این قسمت آیه در مورد کعب بن عجره نازل شده است [5] که به احتمال قوی مستقل از صدر آیه است و حتی اگر احصر در قسمت اول  ایه به معنی مریض باشد با مریض دراین قسمت تفاوت دارد. چون قسمت اول ایه در مورد مریضی است که توان انجام حج و یا عمره را ندارد، اما این مورد در جایی است که مریضی در سر است و مانع انجام مناسک نیست بلکه توان انجام حج را دارد منتهی از نتراشیدن سر معذب است و برخی محرمات موجب اذیت او می شود.

 که بنا بر این قسمت کسی که  مجبور می شود سر خود را بتراشد مانعی ندارد که سرش را بتراشد ولی باید برای این سر تراشیدن فدیه بدهد یا روزه بگیرد و یا صدقه بدهد و یا قربانی کند.

(مسألة 1): في إزالة شعر الرأس بحلق كانت أو بغيره شاة، أو إطعام ستة مساكين لكل مسكين مدان، أو صيام ثلاثة أيّام.[6]

2- عَلِيٌّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ ص عَلَى كَعْبِ بْنِ عُجْرَةَ وَ الْقَمْلُ يَتَنَاثَرُ مِنْ رَأْسِهِ وَ هُوَ مُحْرِمٌ فَقَالَ لَهُ أَ تُؤْذِيكَ هَوَامُّكَ فَقَالَ نَعَمْ فَأُنْزِلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ- فَمَنْ كٰانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيٰامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَأَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ يَحْلِقَ وَ جَعَلَ الصِّيَامَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ وَ الصَّدَقَةَ عَلَى سِتَّةِ مَسَاكِينَ لِكُلِّ مِسْكِينٍ مُدَّيْنِ وَ النُّسُكَ شَاةً قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ مِنَ الْقُرْآنِ أَوْ فَصَاحِبُهُ بِالْخِيَارِ يَخْتَارُ مَا شَاءَ وَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ مِنَ الْقُرْآنِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ كَذَا فَعَلَيْهِ كَذَا فَالْأُولَى الْخِيَارُ.[7]

 روایت گر چه مرسله است ولی به ضمیمه آیه شریفه وعمل اصحاب حکم تراشیدن سر در حال احرام را بیان می کند.

قسمت سوم : فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاَثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذٰلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ که این قسمت آیه در حجه الوداع نازل شده است و تشریع حج تمتع را ابلاغ نموده است که ربطی به صدر ایه ندارد مگر اینکه هر سه  قسمت آیه شریفه مربوط به حج است.

با این وصف معلوم می شود نمی توان از آیه شریفه استفاده نمود که حصر به چه معنی است. بلکه به ذهن می رسد مخصوصا با بیان جابر و سائر موارد استعمال مشتقات حصر؛ حصر به معنی ضیق و فشار و مشکل است وفرقی نمی کند که منشاء آن چه امری باشد. همانطور که اهل سنت نیز قائل هستند. و اینکه برخی احصروا در آیه شریفه را به معنی ممنوع به واسطه مرض گرفته اند[8] وجه قابل دفاعی ندارد.

محمد عطایی باز نویسی  21/9/96

نتایج

 در ایه شریفه " و اتموا الحج و العمره " لفظ احصرتم به معنی مریضی نیست بلکه به هر مانعی تعمیم داده می شود.