بررسی مسائل شرعی

بسم الله الرحمن الرحیم

ژلاتین چیست و پاک است یا نجس و حلال است یا حرام؟

ژلاتین ماده‌ای جامد نیمه شفاف، بی‌رنگ، ترد و کمابیش بی‌مزه است که از کلاژن درون پوست و استخوان جانوران به ‌دست می‌آید. این ماده معمولاً به‌عنوان عامل ژله ای کننده در صنایع غذایی، داروسازی، عکاسی و لوازم آرایشی و بهداشتی به‌کار می‌رود.

پوست و استخوان حیواناتی مثل گاو و یا ماهی را در آب جوشانده و به وسیله اسید، محلولی را از آن استخراج می‌کنند که این فرآیند چندین روز طول می‌کشد. سپس با فرآوری این محلول و خشک کردن آن ژلاتین حاصل می‌شود.

مسائل مربوطه

السادس و السابع الكلب و الخنزير البريان‌ دون البحري منهما و كذا رطوباتهما و أجزاؤهما و إن كانت مما لا تحله الحياة كالشعر و العظم و نحوهما . ^[1]

الرابع: الميتة من كلّ ما له دم سائل، حلالًا كان أو حراماً، و كذا أجزاؤها المبانة منها، و إن كانت صغاراً، عدا ما لا تحلّه الحياة منها، كالصوف و الشعر و الوبر و العظم و القرن و المنقار و الظفر و المخلب و الريش و الظلف و السنّ، و البيضة إذا اكتست القشر الأعلى  سواء كانت من الحيوان الحلال أو الحرام، و سواء أُخذ ذلك بجزّ أو نتف أو غيرهما، نعم يجب غسل المنتوف من رطوبات الميتة، و يلحق بالمذكورات الأنفحة، و كذا اللبن في الضرع  و لا ينجس بملاقاة الضرع النجس، لكنّ الأحوط  في اللبن الاجتناب، خصوصاً إذا كان من غير مأكول اللحم .^[2]

در فرآیند تولید ژلاتین باید به دو نکته توجه شود . ظاهرا مواد اصلی ساخت ژلاتین استخوان است که طبق نظر مشهور ما لا تحله الحیات است و حتی از حیوان مرده هم که باشد پاک است مگر آن حیوان سگ یا خوک باشد که نجس العین بوده و حتی استخوان آنها هم نجس است .

در دوناحیه باید بحث کرد .

الف ) استخوان خوک

اگر ژلاتین از استخوان خوک تولید شود لا اقل نجاست عارضی دارد و خوردن آن حرام است .

توضیح اینکه در فرایند تولید ژلاتین استخوان را با اسید های خاص  در اب می جوشانند که در اثر آن کل مایع و استخوان نجس می شود و طبعا ماده ای که از آن به دست می آید هم نجس است مگر راه تحصیل آن به صورت تبخیر و میعان باشد که نیست .

بنا بر این ژلاتین حاصل اگر عرفا همان استخوان خوک باشد که علی ای حال نجس است و اگر غیر ان باشد به نجاست ذاتی نجس نیست اما به نجاست عرضی نجس است . و وقتی این ماده نجس باشد و لو جامد هم باشد در هر غذایی و ولو به مقدار خیلی کم ریخته شود بلا فاصله آن را نجس می کند و لو در آن مستهلک شود . و بنا بر نجاست خوردن آن نیز حرام است .

ب ) استخوان گاو

اگر گاو به صورت شرعی ذبح و تذکیه شده باشد که هیچ اشکالی ندارد و هم پاک است و هم حلال است.

اگر گاو به صورت شرعی ذبح و تذکیه نشده باشد لاشه و گوشت آن اگر نجس هم  به حسب ظاهر نباشد خوردن ان قطعا حرام است( بنا بر اینکه شرط حلیت تذکیه است که احراز نشده است و موضوع نجاست میته است که آنهم احراز نشده است یعنی می تواند گوشتی هم پاک باشد و هم خوردن آن حرام باشد ) . اما استخوان آن ولو گوشت و پوست آن نجس باشد پاک است چون ما لا تحله الحیات  می باشد و طبق نظرمشهور میته محسوب نمی شود تا نجس باشد و تخصصا از میته بودن خارج است و دلیلی بر نجاست ذاتی آن نداریم و محکوم به طهارت است.

اما از لحاظ عرضی ممکن است به دو صورت نجس شود .

اول : تلاقی با رطوبت مسریه با گوشت و سائر اجزاء نجس حیوان غیر مذکی که اصل عدم آن است با این بیان که خود گوشت و پوست حیوان چرب است اما رطوبت مسریه ندارد مگر آب روی ان ریخته شود . و علی ای حال با شک در طهارت و نجاست حکم به طهارت می شود.

دوم : بنا بر نجاست قصاب و کسانی که در بیرون آوردن استخوان کاری انجام داده اند که معمولا اهل کتاب و غیر مسلمان هستند . اگر اهل کتاب را پاک بدانیم این اشکال از اصل منتفی می شود و  اگر هم نجس بدانیم در  اصل نجاست استخوان همان بحث بلاقی با گوشت مطرح می شود که چربی رطوبت مسریه ندارد. و بر فرض نجاست عرضی به احتمال قوی بلکه اطمینان کافی استخوان را قبل از جوشاندن در آب کر می ریزند ( در تولید صنعتی حجم استخوان و اب ان معمولا بلکه همیشه بیشتر از کر است ) که پاک می شود و بعد هم با دستگاه صنعتی تولید می شود و ملاقی انسان کافر نیست و پاک است.

سوم : نجاستی که ممکن است در اثر همراهی گوشت و استخوان در اثر نجاست گوشت ایجاد شود. که این نیز با توجه به دقتی که فعلا در کارخانه های خارجی وجود دارد بعید است. و با ظهور فعل آنها منتفی است.

بنا بر این نمی توان روی نجاست عرضی استخوان تکیه  نمود و بنا را بر طهارت ذاتی و عدم نجاست عرضی بگذاریم.

حال بر مبنی طهارت استخوان حیوان دلیلی بر نجاست ذاتی یا عرضی ژلاتین وجود ندارد و محکوم به طهارت است.

اما از لحاظ خوردن آن

بنا بر مخلوط شدن و استحاله آن در غذا هیچ اشکالی ندارد و میتوان ان غذا را استفاده نمود و مانعی ندارد.

اما بنا بر عدم استحاله شدن ان در غذا یعنی وقتی ژلاتین خالص باشد .

ظاهرا طبق نظر مشهور خوردن آن مانعی ندارد . چون خوردن میته حرام است و این مواد تخصصا میته نیست چون بیان شد که استخوان ما لا تحله الحیات است. مضافا بر اینکه امکان اینکه عرفا در این فرایند استخوان استحاله شده باشد قوی است . به طوری که عرفا ژله و ژلاتین استخوان نیست بگونه ای که کسانی که نمی دانند اگر بشنوند این ماده از استخوان است تعجب می کنند و اصلا مشابهتی بین ژلاتین و استخوان نمی بینند . و بنا بر این حتی طبق نظر آقای سیستانی که خوردن استخوان غیر مذکی را مشکل میدانند  نباید در فرض سوال حکم به حرمت کنند .

با توجه به چند مساله زیر مساله خوردن استخوان میته روشن می شود

(مسألة 14) يحرم الميتة و اجزاؤها‌ و هي نجسة إذا كان الحيوان له نفس سائلة و كذلك اجزاؤها عدا صوف ما كان طاهرا في حال حياته و شعره و وبره و ريشه، و قرنه و عظمه، و ظلفه، و بيضة، إذا اكتسى الجلد الفوقاني و ان كان مما لا يحل اكله و الانفحة.^[3]

(مسألة 141): يستثنى من نجاسة الميتة ما لا تحله الحياة منها، فهو طاهر و حلال إذا كان مما يؤكل أو يشرب كالبيضة و الأنفحة و اللبن، على ما تقدم تفصيل الكلام في مبحث نجاسة الميتة.^[4]

اما بر خلاف مشهور آقای سیستانی دارند :

مسألة 907: تحرم الميتة و إن كانت طاهرة كالسمك الطافي‌ و كذا تحرم أجزاؤها، و يستثنى منها اللبن و الإنفحة و البيضة إذا اكتست القشر الأعلى و إن لم يتصلب، و قد يستثنىٰ منها جميع ما لا تحله الحياة مما يحكم بطهارته و إن كانت الميتة نجسة كالعظم و القرن و الظفر و لكنه محل إشكال. ^[5]

 بنا بر این اقای سیستانی خوردن استخوان میته را مشکل می دانند و شاید به علت تعمیم ادله حرمت میته بر کل حیوان باشد اعم از ما لا تحله الحیات و ما تحله الحیات باشد مگر مقداری که تصریح به حلیت آن شده است.

ولی علی ای حال الحاق ژلاتین به استخوان میته همانطور که بیان شد مشکل است و اصاله الطهاره و الحلیه حاکم است.

نگاهی گذرا به فتوای اقایانی که متعرض مساله شده اند خالی از وجه نیست .

پاسخ آقای سیستانی: اگر شک داشته باشیم که آن، از گیاه برگرفته شده و یا از حیوان، خوردن آن جایز است ولی بنابر احتیاط اگر بدانیم که از حیوان گرفته شده و تذکیه شرعی آن محرز نباشد خوردن آن جایز نیست حتی اگر از استخوان های حیوان فراهم شده باشد. بلی اگر علم و یقین داشته باشیم که موادّ آن استحاله پیدا کرده و در ضمن عملیات شیمیایی دگرگون شده است خوردن آن مطلقاً بی اشکال است و می توان آن را خورد. چنانکه می توان مقداری از آن را داخل غذای دیگر کرد که در آن مستهلک شود با وجود شک در تذکیه آن حیوان^[6].

آقای گلپایگانی: در فرض سؤال پودر و ژلاتين استخوان اگر ظاهر استخوان تطهير شده باشد پاك است و چنانچه مضرّ نباشد خوردن آن نيز حلال است.[7]

اقای بهجت :آن چه از استخوان خوك باشد، نجس است و آن چه از استخوان گاو است، نيز اگر از كشور غير اسلامى آمده نجس است.[8]

که ظاهرا ایشان اصلا به طرز تهیه و محصول ژلاتین توجه نکرده است و فرض استحاله را در نظر نگرفته است و مضافا بر اینکه مطلقا آن را نجس دانسته است که با توجه به مطالب بالا روشن می شود اگر خوردن آن هم منع داشته باشد اما نجس نیست و وجه کلام ایشان معلوم نیست.

اقای مکارم دارند : استفاده از آن در موارد ضرورت مانعى ندارد.[9]

از جواز استفاده در حال ضرورت معلوم میشود ایشان در حال عادی اجازه نمی دهند .  و وجه عدم جواز هم روشن نیست  که باید بررسی شود که چرا اجازه نمیدهند . هر چند به نظر می رسد در حلیت و حرمت ژلاتین قبل از فتوی بحث شناخت موضوع لازم است که با تبیین موضوع حکم  آن با توجه به کلیات معلوم می شود.

محمد عطایی

18/11/93

نتایج

الف ) ژلاتین معمولا از استخوان گاو و خوک تهیه می شود .

ب ) با توجه به استحاله شدن استخوان و لو استخوان خوک باشد خوردن آن مانعی ندارد.